افت تحصيلي

آقاي دكتر محسن ايماني، اردیبهشت ماه 1385 دبستان پیام غدیر

يكي از مشكلاتي كه دانش‌آموزان پيدا مي‌كنند ضعف درسي است. گاه مسئله‌ي افت تحصيلي پيش مي‌آيد. در افت تحصيلي تعريفي كه مطرح مي‌شود مي‌گويند دانش‌آموزاني كه با هم تحصيل‌شان را شروع مي‌كنند دوره‌ي تحصيلي را با هم به پايان نمي‌رسانند و تكرار پايه در آنها ديده مي‌شود اين را افت تحصيلي مي‌گويند، ولي گاهياز اوقات بچه‌ها ضعف‌هايي در تحصيل نشان مي‌دهند مثلاً دانش‌آموزي كه نمرات خوبي مي‌گرفت كم كم ميزان نمراتش پايين آمده است اين نشانه‌ي ضعف تحصيلي است و اينكه علاقه‌ي دانش‌آموز نسبت به درس كم شده و آن دلبستگي‌هاي كافي را ندارد. مشكلي كه در پايان سال مطرح مي‌شود بخصوص براي دانش‌آموزاني كه از ابتداي سال تلاش نكرده‌اند امتناع و پرهيز دوباره از رفتن به سمت درس است. اگر درس‌ها روي هم انباشته شود بچه‌ها تمايل كمتري را براي دوباره به سمت درس رفتن دارند. در نيمه‌ي اول سال، حجم درس‌ها زياد نيست ليكن در نيمه‌ي دوم سال چون دانش‌آموز بايد نسبت به همه‌ي درس‌ها تسلط پيدا كند گاهي اوقات مشكلاتي را در درس خواندن دارد. ما بايد براي ايجاد رغبت در دانش‌آموزان قدم‌هايي را برداريم؛ اول اينكه ببينيم فرزندِ ما به چه چيزهايي علاقه دارد و به چه چيزي دلبستگي پيدا مي‌كند؛ لذا سعي كنيم اين چيزها را برايش فراهم كنيم. نكته‌ي بعدي اشكالات و ابهاماتي است كه بچه‌ها در مسير تحصيل‌شان دارند. بد نيست ضعف‌هايي را كه در بچه‌ها مي‌بينيم به نوعي علامت‌گذاري كنيم. اين امر در روزهاي نزديك به امتحانات بسيار مورد استفاده است مثلاً فرزند ما در چه قسمتي از مباحث رياضي و علوم بيشتر ضعف دارد و روي همين قسمت‌ها تأكيدِ بيشتري كنيم. ممكن است نياز نباشد كه همه‌ي كتاب را مرور كنيم بلكه براي قسمت‌هايي كه ضعف دارند بايد وقت بيشتري در نظر گرفته شود تا براي يادگيري اين قسمت‌ها قدم‌هاي بيشتري را بردارند. گاهي مدارس به گونه‌اي عمل مي‌كنند كه برگه‌هاي امتحاني دانش‌آموزان به منزل مي‌آيد؛ اين برگه‌ها كمك زيادي در مورد فهم اين مطلب كه دانش‌آموزمان در چه بخش‌هايي بيشتر ضعف دارد مي‌كند. از اين طريق هم مي‌توانيم دررفع برخي از مشكلاتمفاهيم كمك كنيم البته در دوره‌ي دبستان معمولاً خودِ اولياء مي‌توانند با شناساييِ اين ضعف‌ها به دانش‌آموزان كمك كنند. اگر ما با دانش‌آموزان در طول سال تحصيلي و در زمينه‌ي درس خواندن اصطكاك‌هايي داشتيم در اين ايام بايد آنها را كنار بگذاريم. پسرها قابليت كنترل‌شان نسبت به دخترها دشوارتر است، مثلاً من خودم شاهد بودم كه مادري به فرزندش گفت: دفتر رياضي را بياور و دانش‌آموز شروع كرد به حل مسئله، در حين حل مشئله اشتباهي را مرتكب شد و يا مسئله را درست حل نكرد، مادر به شدت عصباني شد وسايل‌اش را جمع كرد و كارش را ادامه نداد. به همين دليل كمتر تمايل دارند كه كنار ما بيايند و اشكالاتشان را برطرف كنند. ما بايد تلاش كنيم كه برخوردهايمان در ايام آمادگي براي امتحانات كمتر همراه با اصطكاك باشد و چه بهتر كه اصطكاكي صورت نگيرد تا بتوانند با علاقمندي بيشتر درس را دنبال كنند يكي از علت‌هاي افت و ضعف تحصيلي اصطكاك‌هايي است كه بين والدين و دانش‌آموزان هنگام مطالعه‌ي درس بوجود مي‌آيد و اين را واقعاً نبايد دست كم گرفت. اين مشكل در كشورهايي مثل كشورِ ما بيشتر است، بخشي از وظايف مدرسه به والدين محول مي‌شود آنهم بدون اينكه والدين تخصص كافي را در تدريس داشته باشند. خودِ تدريس هنر است، يكي از روانشناسان مي‌گويد: آنجايي كه علم و هنر با هم پيوند مي‌خورند بكار بردن بهترين روش‌ها دشوارترين كارهاست مثل معلمي و جراحي، يعني معلمي، علمِ تنها نيست. اگر يك شخص ليسانسِ مكانيك يا فوقِ ليسانسِ فيزيك يا جغرافيا داشته باشد معلوم نيست معلمِ خوبي باشد. خودِ فن معلمي گذران دوره‌ها و دروسِ خاصي را مي‌طلبد اگر مهارت خاصي در تدريس نداشته باشيد، در تدريسِ فرزندان نمي‌توانيد موفق باشيد لذا اگر مي‌خواهيد كمك‌هايي بكنيد بعضي از كتاب‌هايي را كه به روش‌هاي تدريس اشاره مي‌كنند مطالعه كنيد، مثلاً فنونِ تدريس، متوجه مي‌شويد كه چه شيوه‌هايي را مي‌توانيد در تدريس به كار بگيريد. اگر بچه‌اي خودكار است ممكن است ما زياد كاري با او نداشته باشيم فقط نظارت كافي است و ا طرفي كارِ مطلوب هم نظارت بر كار بچه‌هاست، نه خيلي دخالت كردن در كارها. اگر دانش‌آموز در انجام وظايف درسي خيلي به ما متكي بود در اين ايام نبايد او را رها كنيم بايد آنها را علاقه‌مند كنيم كه هر چه زودتر برنامه‌هاي زمان‌بندي را رعايت كنند و زمان بيشتري را اختصاص بدهند، بخصوص در درس‌هايي كه ضعفِ بيشتري دارند مثلاً اگر قبلاً يك ساعت مطالعه مي‌كرد حالا نيم ساعت بيشتر مطالعه كند؛ اگر اشتياق بيشتري دارد زمان را بيشتر كنيم اگر در درسِ خاصي ضعيف است، چون بعضي از دانش‌آموزان اختلال يادگيري دارند مثلاً در درس رياضي ضعيف‌اند، در اين مورد نبايد بطور مستمر براي اين درس وقت بگذارد چه در برنامه‌ي فردا رياضي داشته باشد و چه نداشته باشد خوب بخشي از وقت را صرف مسائل آن درس بكند. اگر آمديم به اين زمينه‌ها توجه كنيم و احساس كرديم كه رفته رفته اين ضعف‌ها برطرف مي‌شود يادمان باشد كه يك مقايسه‌اي بين وضعيت فعلي دانش‌آموز و وضعيت گذشته‌اش به عمل آوريم، به او يادآوري كنيم كه الان بيشتر مطالعه مي‌كني و بيشتر كار مي‌كني ايرادهايي را كه قبلاً داشتي برطرف شده است، يعني بچه احساس كند كه اين ارتباط با ما و وقت گذاشتن با ما زمينه‌ي پيشرفتش را فراهم كرده و اين امر، دانش‌آموز را ترغيب و تشويق مي‌كند كه يك مقداري وقت مشترك را بيشتر مدِ نظر قرار دهد. البته اكنون مطالعاتي در فرآيندِ يادگيري ايجاد شده و اينكه در خودِ يادگيري با هم خواندن‌ها به قدرتِ يادگيري كمك مي‌كند. مثلاً اگر دو تا دانش‌آموز با هم درس بخوانند درس را بهتر مي‌فهمند تا اينكه خواندن به صورتِ انفرادي باشد. البته در دبستان به اين خاطر كه دروس ساده‌تر است و ميزان حرف‌شنوي بچه‌ها بيشتر است و هم اينكه خودِ اولياء مي‌توانند كمك زيادي بكنند مشكلات در اين مقطع كمتر است. يكي ديگر از نكاتي كه بايد به آن بيشتر دقت كنيم اين است كه شوق به تحصيل را در دل بچه‌ها زنده نگه داريم. آتش اشتياق به يادگيري را پيوسته در دل دانش‌آموزان شعله‌ور نگاه داريم و اين بزرگترين خدمتي است كه مي‌توانيم به بچه‌ها بكنيم. يكي ديگر از مواردي كه مي‌توانيم در ايام امتحانات كمك كنيم برچيدن موانعي است كه مي‌تواند سر راه بچه‌ها قرار بگيرد. به عنوان مثال رايانه هم به عنوانِ يك عامل پيشرفت و هم به عنوانِ يك مانع بچه‌هاي ما در سطوحِ پايين، نشان مي‌دهد نشان مي‌دهد كه اكثر آنها از اين ابزار به عنوان يك وسيله‌ي بازي استفاده مي‌كنند. رايانه هم محاسني دارد و هم معايبي كه بطور اجمالي عرض مي‌كنم. يك مشكل در رايانه اعتياد به اين وسيله است. اين اعتياد در بزرگترها هم ديده مي‌شود. شايد شما اصطلاح "بيوه‌ي اينترنت" را شنيده باشيد، اين يعني مردي آنقدر به اينترنت علاقه‌مند است كه گويي زني انگار در منزل نيست و انگار بيوه‌زني در خانواده حضور دارد؛ ممكن است بيوه‌ي مردان هم باشند يعني خانم علاقه‌ي زيادي به اينترنت داشته باشد. پس هم در بزرگترها و هم در كوچكترها اين اعتياد به رايانه وجود دارد. سقف زمان زياد در استفاده كردن از رايانه خودبخود فراگيري مسائل درسي را مي‌كاهد. يعني اجازه نمي‌دهد كه دانش‌آموز به مطالعه و يادگيري درس‌اش بپردازد. استفاده‌ي زياد از رايانه، سر و صدا و بازي‌هاي خشونت‌بار آن پرخاشگري را بخصوص در پسرها تشديد مي‌كند. مثلاً با مطالعه‌اي كه در امريكا انجام شد بچه‌ي 8 ساله‌اي هشت هزار صحنه‌ي جنايي را از صحنه‌ي تلويزيون ديده است، لذا احتمال اينكه رفتار پرخاشگرانه از اين بچه سر بزند زياد است و اين احتمال تا سن نوجواني دو برابر مي‌شود. بنابراين خودِ اينها زمينه‌هاي پرخاشگري را در بچه‌ها ايجاد مي‌كند. بيماراني كه مبتلا به "شيزوفرني كاتاتونيك" هستند اينها در حالت‌هايي بدون حركت مدت‌ها ثابت مي‌مانند. در كار با رايانه بحثي را مطرح مي‌كنند تحت عنوان "كاتاتونيك‌هاي رايانه‌اي" و مي‌گويند چون بچه‌ها آنقدر به رايانه خيره مي‌شوند و تكان نمي‌خورند كه به حالت‌هايي از كاتاتونيك مبتلا مي‌شوند و اين حالت كمابيش در بچه‌ها ديده مي‌شود. در واقع وجود عوارضي مانند صرع سي ژن و فتو سي ژن كه در اثر غلبه‌ي امواج مونيتور بر امواج مغزي پديد مي‌آيد را به عنوان عوارض كار با رايانه ياد مي‌كنند. و سلسله‌ي ديگر سردردهايي كه مي‌تواند در اثر تماشاي طولاني كامپيوتر باشد و افزايش گاز co2 در بدن و كم شدن اكسيژن و بالا رفتن سوخت و ساز مي‌توانند عوارض كار با رايانه باشند و در كنارِ اينها، عوامل فرهنگي كه رايانه و اينترنت مي‌تواند ايجاد كند گاهي تبليغاتي كه انجام مي‌شود ح حاكي از اين مطلب است. مثلاً بودائي‌ها در يكي از بازي‌هاي رايانه‌اي دو نفر كه با هم مي‌جنگيدند كسي بر ديگري حريف نمي‌شد يكي از جنگجوها به سراغ بودا مي‌رود و تعظيم مي‌كند و بودا به او شمشير مي‌دهد و وقتي كه او با آن شمشير مي‌جنگد غلبه پيدا مي‌كند. تبليغات ديني در غالبِ بازي‌ها و لوح‌هاي فشرده در كشور ما شيوع پيدا مي‌كند بايد اين لوح‌هاي فشرده در منزل كنترل شوند به شكلي كه رايانه‌ها جوري كدگذاري شوند كه وقتي يك لوح فشرده از بيرون وارد مي‌شود تحت كنترل باشد. بايد رايانه را در جايي قرار بدهيم كه محل عبور و مرور باشد و فرصت كمتري را به بچه‌ها بدهد كه كه از برنامه‌هاي انحرافي استفاده كنند. ضمن اينكه بد نيست خودِ پدر و مادر كار با رايانه را ياد بگيرند و حتي مي‌توانند به شكلي كنترل كنند كه بچه‌ها چه كارهايي را با رايانه انجام مي‌دهند. استفاده‌هاي طولاني از نظر جسمي اغلب مي‌تواند فشارهايي را روي كمر وارد كرده و ديسك كمر ايجاد كند. اين فشارها مانع رشد اجتماعي بچه‌ها مي‌شود و از بازي با همسالان محروم مي‌شوند هرچند كه اجتماعات مجازي ايجاد مي‌شود ولي در رشد اجتماعي بچه‌ها تأثير مي‌گذارد. اما محاسني هم دارد مي‌توان زمينه‌هاي سازنده‌اي از رشد فردي براي به‌ها فراهم كرد. مثلاً از او بخواهيم كه: پسرم، اين متن را براي من تايپ كن اين باعث مي‌شود كه خزانه‌ي لغات بچه‌ها افزايش پيدا كند خود اينها زمينه‌اي براي رسيدن به اهداف والاتر مي‌شود. مي‌توان از لوح‌هاي فشرده‌ي مناسبي استفاده كرد. در پست الكترونيك مي‌توانيم پيام بفرستيم ارتباط برقرار كردن با كتابخانه‌هاي الكترونيكي و حتي گسترش دانشجويان مجازي تحصيل در دانشگاه‌هاي معتبر از طريق اينترنت بدون اينكه از خانه بيرون برود و مشكلات ديگري كه سر راه ادامه‌ي تحصيل وجود دارد. از لحاظ امكانات اگر در كشور ما هم اين دانشگاه‌هاي مجازي شروع به كار كنند بسياري از مشكلات كنكور حل مي‌شود پس اين وسيله محاسن فراواني هم دارد منتهي بايد بيشتر سعي كنيم تا بچه‌ها به سمت فعاليت‌هاي سازنده‌ي اين وسيله بروند. نكته‌ي ديگري كه در اين ايام مهم است اضطراب امتحان است كه بايد كاري كنيم كه بچه‌ها دچار اضطراب نشوند. نكته‌ي ديگر تقسيم وقت امتحان است كه بايد بچه‌ها را آموزش بدهيم، در شب‌هاي امتحان طوري عمل كنيم كه سر وقت بخوابند اگر بچه‌ها خسته باشند باعث عدم تمركز مي‌شود و مطالب را فراموش مي‌كنند. اتفاقاً يكي از شب‌هايي كه بايد بچه‌ها خوب استراحت كنند شب امتحان است كمكي كه اين استراحت مي‌تواند داشته باشد اينكه به يادآوريِ مطالب تأثير به مراتب بالاتري داشته باشد. نكته‌ي ديگري كه بايد توجه كنيم برخوردِ ما با نمرات دانش‌آموز است مثلاً اگر دانش‌آموزي از درسي نمره‌ي 17 گرفت نبايد با او داد و فرياد كنيم كه چرا 17 شدي. بلكه بايد ببينيم كه نمره‌ي 17 در كلاس از چه رتبه‌اي برخوردار است شايد اين نمره خيلي بالاتر از ميانگينِ كلاس باشد و شايد سطح سؤالاتِ امتحان بالا و سخت بوده است اگر واقعاً اينطور بوده بايد دانش‌آموز را تشويق هم بكنيم ولي اگر همه 20 گرفته‌اند ولي دانش‌آموزِ ما 12 شده، معلوم است كه فرزندِ ما تلاش كمي كرده است و سؤالات از سطح بالايي برخوردار نبوده است پس خودِ نمره به تنهايي نمي‌تواند عامل تشويق يا تنبيه باشد بايد جايگاه نمرات را با ميانگين نمرات كلاس مقايسه كرد. نكته‌ي ديگر كه خيلي مهم است آرامش در اين ايام است كه بايد سعي كنيم محيط را برايشان توأم با آرامش كنيم تا از آرامش كافي براي تمركز در يادگيري برخوردار باشند. بچه‌ها را از ديد و بازديدها محروم نكنيد. ايشان را در فضاهاي بسته قرار ندهيد. از طرفي بايد به بچه‌ها ياد بدهيم كه اگر در مدرسه مشكلي دارند به والدين بگويند. گاهي بچه‌ها مشكليدارند ولي مطرح نمي‌كنند مثلاً فرزندِ شما بوسيله‌ي دانش‌آموزي اذيت مي‌شود ممكن است دانش‌آموزي كه مورد اذيت واقع مي‌شود اين مسئله را مطرح نكند ولي همين خود يك عامل بي‌دقتي به عدم حضوردر مدرسه تمارض و بي‌ميلي نسبت به مطالعه مي‌شود. مثلاً در انگليس در اروپا و امريكا مقاله‌اي مي‌خواندم در مورد زورگويي‌ها در مدارس كه بيشتر اين عامل به خاطر فيلم‌هايي است كه دانش‌آموزان تماشا مي‌كنند. اين مطلب را از اين جهت مطرح كردم كه اگر چنين موردي باشد با مراجعه به مدرسه و در جريان قرار دادن اولياءِ مدرسه مشكل حل مي‌شود. مثلاً اخيراً دانش‌آموزِ نوجواني دچار ضعف تحصيلي شده بود و به من مراجعه كرده بود از او سؤال كردم كه در مدرسه مشكلي داري؟ گفت: نه. ديدم كه چهره‌ي دانش‌آموز سبزه است، به او گفتم: در مدرسه چيزي به تو مي‌گويند كه باعث ناراحتي تو مي‌شود؟ گفت: بله، بچه‌ها به من مي‌گويند "كلاغ" بعد مي‌گفت: يك درختِ بلندي در حياط مدرسه است  وقتي كه من وارد مي‌شوم بچه‌ها بالاي درخت را نشان مي‌دهند و مي‌گويند: كلاغ را مي‌بيني؟ اينگونه القاب براي دانش‌آموزان زورگوييِ غير مستقيم است. به هر حال اين هم مي‌تواند به عنوان يكي از عوامل ضعف تحصيلي و بي‌علاقگي به درس و مدرسه باشد. يك دانش‌آموز هندي كه در انگليس درس مي‌خواند چون هندي‌ها در آنجا مشكل دارند به علت اينكه بومي نيستند (و يا به علت پيش‌زمينه‌ي ذهني كه دانش‌آموزان انگليسي از هندي‌ها دارند و اينكه هند روزگاري جزء لاينفك مستعمرات انگلستان بوده است.و) نوشته بود: روز اول كه به مدرسه رفتم لباس‌ام را پاره كردند. روز دوم به من فحش دادند و روز سوم كتكم زدند. اين قضيه ادامه داشت تا بالاخره روز جمعه اين دانش‌آموز خودش را دار زده بود و خود را از اين همه اذيت و آزار خلاص كرده بود. اگر بچه‌ها سرعت عمل و واكنش‌شان كم است چه كنيم؟ اولين آزمايشگاهي كه براي روان‌شناسي به صورت تخصصي ساخته شد آزمايشگاه روت در لايپزيك آلمان بود. يكي از چيزهايي كه در اين آزمايشگاه روي آن كار مي‌كردند سرعت واكنش به لبخند بود و اين نشان مي‌دهد كه سرعت واكنش افراد به اين امر متفاوت است. شايد بدانيد كه يكي از چيزهايي كه در كنكور سنجيده مي‌شود، سرعت عمل است. نبايد در ابتداي امر از همه انتظار يك واكنش يكسان را داشته باشيم ولي مثلاً مي‌گويند در كتب انگليسي يك متن را بخوانيد و زمان آن را مشخص مي‌كنند. مثلاً بار اول و دوم و سوم را اندازه‌گيري مي‌كنند. اين نشان مي‌دهد كه اگر مكرر بخوانيد مي‌تواند مقداري در سرعت عملكردِ شما تأثير بگذارد. پس تمرين كردن مي‌تواند با سرعتِ عمل بيشتر همراه باشد. ولي بچه‌هايي كه كمتر تكرار و تمرين مي‌كنند از سرعت كافي برخوردار نيستند. اگر بچه‌اي در همه‌ي كارهايش كند است برخي وضعيت فيزيكي و شخصيتي ِ آنها اينطوري است. اينچنين افرادي را نمي‌توان خيلي راه انداخت. ولي برخي از كاهش سرعت‌ها و دير عمل كردن‌ها به دليل مشكلاتي است كه در فرد ايجاد مي‌شود. مثلاً فرض كنيد يكي سرعتِ عمل‌اش خوب بوده است ولي تازگي‌ها سرعت عمل‌اش كند شده است، اين نشان مي‌دهد كه مشكلي برايش ايجاد شده است و يا اينكه تمايل‌اش براي يادگيري كم شده است. يا مثلاً وقتي فرد دچار افسردگي شده است سرعت عمل‌اش هم كم مي‌شود، با درمان به موقع مي‌توان اين عوارض را كاهش داد ولي نوعي كندي است مثل كندي مقابله‌اي كه بچه‌ها سرعت عمل‌شان را كم مي‌كنند تا با ما مقابله كنند. مثلاً عجله داريم و سرويس آمده و بچه مي‌گويد كه كتاب‌ها را جا گذاشتم و به آن بچه مي‌گوييم كه برو كتابت را بگير، خيلي با ميل و رغبت اين كار را انجام نمي‌دهد كه ما را عصباني كند و بدون هيچ نگراني اين كار را مي‌كند و با سرعتي كه ما انتظار داريم اين كار را انجام نمي‌دهد. دانش‌آموز در اين حالت در حقيقت در حال انتقام‌گيري است به خاطر رفتاري كه در گذشته با او داشته‌ايم.

كتاب آقاي بيابانگرد انجمن اولياء و مربيان

آسيب‌شناسي مطالعه آقاي دكتر ايماني انجمن اولياء و مربيان

روش‌هاي مطالعه آقاي دكتر سيف